به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «کردتودی»، اما این فعالیت‌ها، علی‌رغم نقش حیاتی خود در تأمین مواد اولیه صنایع مختلف، اغلب با پیامدهای زیست‌محیطی سنگینی همراه هستند که نادیده گرفتن آنها می‌تواند به بحران‌های بلندمدت در حوزه‌های آب، خاک و سلامت انسان منجر شود.

یکی از جدی‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی ناشی از معدن‌کاری، تولید و انباشت «باطله‌های معدنی» است، مواد زائدی که در فرایند استخراج و فراوری سنگ‌های معدنی تولید می‌شوند و در نبود مدیریت صحیح، به منابع عمده آلودگی شیمیایی در محیط‌زیست تبدیل می‌گردند.

این باطله‌ها که اغلب حاوی عناصر سمی مانند آرسنیک، کادمیوم، سرب و جیوه هستند، در صورت نشت به آب‌های زیرزمینی یا سطحی، می‌توانند زنجیره‌های غذایی را آلوده کرده و سلامت جوامع انسانی و اکوسیستم‌های طبیعی را به خطر بیندازند.

منطقه حسن‌آباد یاسوکند در شهرستان بیجار، استان کردستان یکی از مناطقی است که به دلیل فعالیت‌های معدنی و فراوری سنگ‌های آهنی، با چالش‌های زیست‌محیطی ناشی از انباشت باطله‌ها مواجه است، در این منطقه مواد زائد معدنی در مجاورت منابع آبی و زمین‌های کشاورزی انباشته شده‌اند و خطر نشت عناصر سمی به لایه‌های آب زیرزمینی که منبع اصلی تأمین آب شرب و کشاورزی منطقه است، به‌طورجدی وجود دارد.

باتوجه‌به اینکه آلودگی‌های زیرزمینی به دلیل پنهان بودن و گسترش آهسته اما پیوسته، اغلب در مراحل اولیه تشخیص داده نمی‌شوند، نیاز به روش‌های دقیق، سریع و کم‌هزینه برای پایش و ارزیابی این آلودگی‌ها ضروری است.

در سال‌های اخیر «روش‌های ژئوفیزیکی»، به‌ویژه «روش‌های الکتریکی»، به‌عنوان ابزاری مؤثر در بررسی‌های زیست‌محیطی معرفی شده‌اند، این روش‌ها با اندازه‌گیری پاسخ‌های فیزیکی زمین به محرک‌های الکتریکی، امکان شناسایی تغییرات در خواص الکتریکی خاک و آب‌های زیرزمینی را فراهم می‌کنند.

تغییراتی که اغلب ناشی از حضور آلاینده‌های شیمیایی هستند، مزیت اصلی این روش‌ها، غیرتهاجمی بودن، سرعت بالا در اجرا و کاهش چشمگیر هزینه‌ها در مقایسه با روش‌های سنتی مانند حفاری و نمونه‌برداری مستقیم است، در پژوهش حاضر، با استفاده از تکنیک‌های پروفیل‌برداری الکتریکی و سونداژهای عمیق الکتریکی، تلاش شده است تا گستره افقی و عمقی آلودگی‌های ناشی از باطله‌های معدنی در منطقه حسن‌آباد یاسوکند تعیین شود.

هدف اصلی ارزیابی قابلیت و کارایی روش‌های ژئوالکتریک در شناسایی و نقشه‌برداری آلودگی‌های زیرزمینی در مناطق معدنی است، این روش‌ها نه‌تنها می‌توانند مرز بین مناطق آلوده و غیرآلوده را به‌دقت مشخص کنند، بلکه قادرند ضخامت و عمق نفوذ آلاینده‌ها را نیز تعیین نمایند، اطلاعاتی که برای طراحی اقدامات اصلاحی و جلوگیری از گسترش بیشتر آلودگی حیاتی هستند. همچنین، با توجه به اینکه منطقه مورد مطالعه در معرض ریزش‌های جوی و رواناب‌های فصلی قرار دارد، ارزیابی نحوه نفوذ و حرکت آلاینده‌ها در لایه‌های مختلف زمین، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

این گزارش گامی استراتژیک در جهت توسعه مدیریت پایدار مناطق معدنی و ارائه راهکارهای علمی برای کاهش اثرات منفی فعالیت‌های معدنی بر محیط‌زیست، نتایج آن می‌تواند به‌عنوان الگویی برای سایر مناطق معدنی کشور مورد استفاده قرار گیرد و در سیستم‌های نظارتی سازمان‌های محیط‌زیست، معادن و صنایع مرتبط گنجانده شود، همچنین با توجه به اهمیت منابع آبی در مناطق کوهستانی و نیمه‌خشک مانند کردستان، شناسایی زودهنگام آلودگی‌های زیرزمینی می‌تواند از بروز بحران‌های آبی جلوگیری کند و به حفظ امنیت آبی منطقه کمک نماید.

در نهایت پیوند علم ژئوفیزیک با مطالعات زیست‌محیطی می‌تواند به ابزاری قدرتمند برای تصمیم‌گیری‌های مدیریتی در حوزه محیط‌زیست تبدیل شود، با توجه به چالش‌های فزاینده زیست‌محیطی در عصر حاضر، استفاده از فناوری‌های نوین و غیرتهاجمی برای پایش محیط‌زیست، نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است.

منطقه حسن‌آباد یاسوکند به‌عنوان نمونه مطالعاتی، فرصتی را فراهم کرده است تا کارایی این روش‌ها در شرایط واقعی ارزیابی شود، ارزیابی که می‌تواند راه را برای اجرای پروژه‌های مشابه در سطح ملی هموار کند و به سمت توسعه متوازن و پایدار حرکت کند.

باطله‌های معدنی که شامل مواد زائد حاصل از فراوری و خردایش سنگ‌های معدنی هستند، به‌عنوان مهم‌ترین منبع ورود عناصر بالقوه سمی به محیط‌زیست شناسایی شده‌اند، این مواد در صورت انباشت نامناسب، با نشت محلول‌های شیمیایی به آب‌های سطحی و زیرزمینی، خطر جدی برای آلودگی خاک، آب و حتی هوا ایجاد می‌کنند، عواملی مانند بارندگی و رواناب نیز باعث تشدید نفوذ این آلاینده‌ها به لایه‌های عمیق‌تر زمین می‌شوند.

محققان با به‌کارگیری روش‌های ژئوالکتریک، توانستند محدوده جانبی و عمقی آلودگی‌های زیرزمینی ناشی از باطله‌های معدنی را در منطقه مورد مطالعه تعیین کنند، روش‌های الکتریکی ژئوفیزیک به دلیل سرعت اجرا، کاهش هزینه‌ها و عدم نیاز به حفاری یا نمونه‌برداری مستقیم، به‌عنوان راهکاری نوین و مؤثر در پایش محیط‌زیست معرفی شده‌اند.

نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که با استفاده از پروفیل‌برداری الکتریکی می‌توان گستره افقی آلودگی را شناسایی کرد و با سونداژهای الکتریکی عمیق، ضخامت و عمق نفوذ آلاینده‌ها را تعیین نمود، همچنین این روش‌ها امکان تشخیص دقیق مرز بین مناطق آلوده و غیرآلوده در زیر سطح زمین را فراهم می‌کنند، اطلاعاتی که برای برنامه‌ریزی اقدامات اصلاحی و جلوگیری از گسترش بیشتر آلودگی حیاتی است.

منطقه حسن‌آباد یاسوکند که دارای فعالیت‌های معدنی و فراوری سنگ‌های آهنی است نشان می‌دهد که روش‌های ژئوفیزیکی نه‌تنها در ارزیابی وضعیت فعلی آلودگی مؤثرند، بلکه می‌توانند به‌عنوان ابزاری پیشگیرانه در مدیریت پایدار مناطق معدنی مورد استفاده قرار گیرند.

نویسنده: حبیب‌الله رجب‌زاده کارشناس ارشد آبخیزداری